بحث ارتداد را چند سال پيش مورد پژوهش قرار دادم . متن آن پژوهش را در يادداشت هايي
جمع آوري كردم كه سال گذشته با خود به تاجيكستان بردم . در آن ديار سرسبز و با طراوت
اندكي به متن پيشين افزودم و آن را در معرض انتشار ( در وبلاگ ) قرار دادم . سفر به ايران
به ممنوع الخروج شدن من از سوي وزارت اطلاعات و دادگاه ويژه ي روحانيت انجاميد . كار به
اين ختم نشد و با توقيف لپ تاپ ( كه اكثر نوشته هايم را در آن قرار داده بودم ) و سي دي
اي كه مطالب را در آن ذخيره كرده بودم تا از تلف شدن آن ها جلوگيري كنم و برخي نوشته
هاي علمي ام ، عملا مرا از دسترسي به بسياري مطالب دور كرد . از طرفي با توجه به
ممنوع الخروج شدن من ، نوشته ها و برخي مطالب پژوهشي و كتاب هايم در تاجيكستان
و دور از دسترس من مانده بود . راه حل آن بود كه از دوستانم در آنجا كمك بگيرم تا آن ها را
برايم ارسال كنند . متاسفانه اقدام غير قانوني وزارت اطلاعات در شنود تلفني ، باعث شد كه
بسته ي ارسالي ( كه حاوي مدارك تحصيلي همراه با برخي سي دي هاي بازي و كارتون
دخترم در كنار برخي سي دي هاي فقهي من بود ) توسط نيروهاي امنيتي در فرودگاه توقيف
شود و مسافري كه قبول زحمت انتقال آن را كرده بود نيز اندكي هراسان شود . اين رويكرد
دستگاه امنيتي ، مرا از انتقال بقيه ي وسايل و نوشته هايم منصرف كرد ، چرا كه آنچه را با
خود برده اند ( بجز برخي موارد) تا كنون بر نگردانده اند و خوف آن بود كه از ساير مطالب علمي
ام نيز براي هميشه محروم بمانم . در دسترس نبودن متون تحقيقي پيشين در باره ي ارتداد ،
مرا وادار كرد تا در اين چند ماهه ، مجددا براي ادامه ي بحث ، اقدام به پژوهش كنم و نتايج آن
را براي مخاطبان وبلاگ ، منتشر كنم . اميدوارم با دقت دوستان و بينندگان و نقد علمي اين
نوشته ها ، بتوانم اندكي از مسئوليت علمي خود را انجام داده و با رفع نواقص بحث ، مطلبي
نسبتا كامل در اين خصوص را ارائه كنم . از همه ي دوستان التماس دعا دارم .
ارتداد (6)
گزارشي از واقعيت گرايش ها
اكنون به بررسي گزارش هايي از « تحقق خارجي شك و واقعيت غير قابل انكار آن در تاريخ زندگي پيروان شريعت » كه در بيان ائمه ي هدي (ع) آمده است ، مي پردازم تا معلوم گردد كه « اين گزارش هاي جانبدارانه و تأكيد حجج الهي بر پذيرش واقعيت ، چگونه بر تصورات غير واقع گرايانه ي رايج فقهي ، خط بطلان مي كشد » . اين مطلب ، چيزي جز رسميت بخشيدن به « چند گانگي رويكرد آدميان نسبت به آموزه هاي شريعت » و باطل دانستن اصرار بر « دوگانه ي كفر و ايمان » نيست .
نگاه دقيق و مؤثر به اين گزارشات صادقانه و كارشناسانه ي حجج الهي (ع) به عنوان « تعيين و تفسير موضوع بحث » و « نگاه نهايي » به مصاديق مورد نظر در بحث « ارتداد » نه تنها لازم است كه ناديده گرفتن آن از سوي محققان و فقهاي شيعه ، هيچ وجه علمي و شرعي نخواهد داشت .
نمونه هايي از اين گزارش ها را از نظر مي گذرانيم ؛
1- در روايتي معتبر ( صحيحة ) « زرارة بن اعين » نقل كرده است كه ؛ من با يكي از برادرانم نزد امام باقر (ع) رفتيم . من به امام گفتم كه ؛ ... هركس با عقيده ي ما موافق باشد اورا دوست مي داريم و هركس مخالف ما باشد ، از او دوري مي گزينيم . امام (ع) گفت : اي زرارة، سخن خدا از سخن تو درست تر است ، پس كجااست جايگاه آناني كه خداوند در باره ي ايشان گفته است « الا المستضعفين ... مگر افراد ضعيف نگه داشته شده اي كه نه چاره اي به كفر مي يابند و نه راه هدايتي به ايمان مي برند » ؟ كجا است جايگاه آناني كه « مرجون لأمرالله = اميدوار به رحمت خدايند ، كساني كه كارها ي نيك و بد را به هم درآميختند » ؟ كجا است جايگاه « اصحاب اعراف » ؟ و كجاست جايگاه « مؤلفة قلوبهم » ؟
( عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ : دَخَلْتُ أَنَا وَ حُمْرَانُ أَوْ أَنَا وَ بُكَيْرٌ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع . قَالَ : قُلْتُ لَهُ ؛ إِنَّا نَمُدُّ الْمِطْمَارَ . قَالَ : وَ مَا الْمِطْمَارُ ؟ قُلْتُ : التُّرُّ . َمَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ تَوَلَّيْنَاهُ وَ مَنْ خَالَفَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ بَرِئْنَا مِنْهُ . فَقَالَ لِي : يَا زُرَارَةُ ، قَوْلُ اللَّهِ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ . فَأَيْنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا ؟ أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ ؟ أَيْنَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً ؟ أَيْنَ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ ؟ أَيْنَ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ ؟ – الكافي 2 / 382 ) .
در اين روايت از گروههاي انساني مرتبط با مسلمانان در مجموعه اي كه عنوان « شهروندان جامعه ي اسلامي » به آنان داده مي شود ( غير از اهل كتاب ، كفار و مشركان ) با عناوين ؛ « مستضعفان فكري » و « اميدواران غير مؤمن » و « مؤلفة قلوبهم = كساني كه ايمان به رسالت پيامبر خدا پيدا نكرده اند و در حال شك نسبت به آن هستند » و « اصحاب اعراف » ياد شده است و همه ي اين عناوين ، كه نه در پي انتساب به « ايمان » اند و نه درپي انتساب به « كفر » را با مستند قرآني غير قابل انكار ، معرفي كرده است و از « تبري جستن از آنان » شديدا پرهيز داده است .
امام باقر (ع) رفتار و انديشه ي « زرارة » در دوگانه ديدن رويكرد بشر نسبت به حقيقت ( ايمان يا كفر ) و محبت يا نفرت نسبت به آن دو گزينه را شديدا مورد انكار قرار داده اند و رسما از حضور « رويكرد هاي غير جانبدارانه و ميانه » ياد كرده اند و انكار آن ها را به منزله ي « گمراهي » و « بي اعتنايي به سخن خداي سبحان » دانسته اند .
2- در اين موضوع ، روايت ديگري وجود دارد كه با صراحت از « شش گروه » بودن مردم در خصوص گرايشات فكري ، ياد كرده است (النَّاسُ عَلَى سِتَّةِ أَصْنَافٍ ) و در خصوص « مستضعفين » و آيه اي كه در روايت پيشين ، امام باقر (ع) به آن استناد كرده اند ، امام صادق (ع) نيز در اين روايت گفته اند كه : « لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً إِلَى الْكُفْرِ وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا إِلَى الْإِيمَانِ = نه چاره اي به كفر مي يابند و نه راه هدايتي به ايمان مي برند » ( كافي 2 / 381 ) . (1) .
3- در روايتي ( معتبر و طولاني ) زرارة بن اعين در بخشي از گفت و گوي خويش با امام باقر (ع) مي گويد كه ؛ « ... امام (ع) پرسيد : چه مي گويي در مورد اين سخن خدا ؛ " مستضعفيني كه نه چاره اي دارند و نه به راه ايمان هدايت مي شوند " ؟ گفتم : آنان يا مؤمن اند و يا كافر . پس امام (ع) گفت : قسم به خدا ، آنان نه مؤمن اند و نه كافر . سپس امام (ع) رو به من كرده و پرسيد ؛ چه مي گويي در مورد اصحاب اعراف ؟ گفتم : آنان يا مؤمن اند و يا كافر ، اگر داخل بهشت شوند ، مؤمن اند و اگر داخل آتش بشوند ، كافرند . پس امام (ع) گفت : قسم به خدا كه آنان نه مؤمن اند و نه كافر ... » .
( ... فَقَالَ : مَا تَقُولُ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ؛ « إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا » إِلَى الْإِيمَانِ ؟ فَقُلْتُ : مَا هُمْ إِلَّا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ . فَقَالَ : وَ اللَّهِ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَافِرِينَ . ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ : مَا تَقُولُ فِي أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ ؟ فَقُلْتُ : مَا هُمْ إِلَّا مُؤْمِنِينَ أَوْ كَافِرِينَ ، إِنْ دَخَلُوا الْجَنَّةَ فَهُمْ مُؤْمِنُونَ وَ إِنْ دَخَلُوا النَّارَ فَهُمْ كَافِرُونَ . فَقَالَ : وَ اللَّهِ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَ لَا كَافِرِينَ ... – كافي 2 / 403 ) .
اين روايت را « يونس بن عبدالرحمن قمي » نقل كرده است كه از « اصحاب اجماع » است . هرچند پس از او فردي مجهول ( عن رجل ) وجود دارد كه از زرارة نقل كرده است ولي مقتضاي « تصحيح مايصح عنهم = اعتماد به رواياتي كه با سند صحيح از اصحاب اجماع نقل شده است » در اين مورد ، چيزي جز صحيح دانستن اين روايت و اعتبار آن نيست .
در اين روايت نيز از رويكرد جزمي « تقسيم بر 2 كردن » آدميان و « مؤمن يا كافر دانستن خلق خدا » شديدا پرهيز داده شده و « حجت خدا » با « قسم به خدا » ( كه شديد ترين نوع تأكيد را مي رساند ) اين رويكرد جزمي و تنگ « دو گانگي » را « مردود » مي داند .
4- در روايتي ديگر با سند صحيح از امام باقر (ع) نقل شده است كه ؛ « مستضعفان ، كساني اند كه نه حيله اي به ايمان دارند و نه كفر مي ورزند ، كودكان و مردان و زنان بزرگسالي كه عقل و دركي شبيه كودكان دارند . ( عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ الْمُسْتَضْعَفُونَ الَّذِينَ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا قَالَ لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً إِلَى الْإِيمَانِ وَ لَا يَكْفُرُونَ ، الصِّبْيَانُ وَ أَشْبَاهُ عُقُولِ الصِّبْيَانِ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ – كافي 2 / 404 ) .
همين مضمون در دو روايت ديگر ( كه با سند معتبر در همين باب اصول كافي ، شماره هاي 1 و 3 نقل شده است ) تكرار شده است تا معلوم گردد كه سخن از يك يا دو روايت غير معتبر نيست ، بلكه روايات بسياري بر اين موضوع دلالت مي كنند .
اين روايات به واقعيت غير قابل انكاري اشاره مي كنند كه نفي كننده ي رويكرد رايج فقهي نسبت به دوگانه بودن نسبت آدميان در برابر حقيقت ، يعني « كفر يا ايمان » است و صريحا از وجود گروه هاي ديگري همچون « مستضعفان فكري » ( كه نه مؤمن اند و نه كافر ) خبر مي دهد .
در ادامه ي بحث آشكار خواهد شد كه ؛ « از نظر امام صادق (ع) اكثريت مردم دنيا را گروه هاي مستضعف فكري تشكيل مي دهند » !! يعني آناني كه در شك و تحير بسر مي برند .
در مورد تعريف مستضعف نيز روايات معتبري وجود دارند كه مي گويند ؛ « هركس كه تفاوت انديشه ها و عقايد مختلف را نداند و راهي براي اثبات يا رد آن ها نشناسد ، مستضعف شمرده مي شود » .
(عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : مَنْ عَرَفَ اخْتِلَافَ النَّاسِ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ - كافي 2 / 405 .
نگا ، 2 / 406 ، روايات شماره ي 10 و 11 - عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَنْصُورٍ الْخُزَاعِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنِ الضُّعَفَاءِ ؟ فَكَتَبَ إِلَيَّ ؛ الضَّعِيفُ مَنْ لَمْ تُرْفَعْ إِلَيْهِ حُجَّةٌ وَ لَمْ يَعْرِفِ الِاخْتِلَافَ ، فَإِذَا عَرَفَ الِاخْتِلَافَ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ ) .
بسياري از مردم دنيا در همه ي زمان ها ، آشنايي چنداني با دلايل انديشه هاي مطرح در شرايع الهي و يا انديشه هاي بشري ندارند و از مباحث فلسفي و كلامي دنياي قديم و جديد ، دور مانده اند . به همين خاطر ، قدرت سره و ناسره كردن انديشه ها را نداشته و اگر در معرض انديشه هاي متفاوت قرار گيرند ، متحير و مردد مي گردند . اين گونه افراد ، نه مؤمن حقيقي اند و نه كافر شمرده مي شوند ، بلكه ايشان را « مستضعفان فكري » خوانده اند و حقيقتا نيز چنين است ( حتي اگر به صورت تقليدي ، به انجام مناسك و مراسم رسمي يك شريعت بپردازند ولي به هنگام پرسش از چرايي آن رفتار ، نسبت به دليل انجام آن ها دچار ترديد باشند ) .
اقرار بزرگ حجج الهي به قرار گرفتن اين اكثريت كم نظير آدميان در حدفاصل بين ايمان و كفر و « دايره ي ترديد و شك » و پرهيز دادن فقيهان بزرگي چون « زرارة بن اعين » از رويكرد « كافر خواندن هر غير مؤمن » و تصريح بر « كافر نبودن آنان » ، بزرگترين نشانه و دليل شرعي بر لزوم پذيرش موجوديت آن در جامعه ي اسلامي و لزوم تحمل آن از سوي مؤمنان است .
بنا بر اين ، هرگونه رويكرد سخت گيرانه و گرايش حذفي ، مطابق گزارش امام باقر (ع) رويكردي « خوارج گونه »ارزيابي مي شود (2) .
5- روايات ديگري نيز وجود دارند كه گروه هاي « مرجون لأمرالله = اميدواران رحمت خدا » و « مؤلفة قلوبهم = دلجويي شدگان » را نيز جزء آدمياني مي شمارند كه « به نبوت نبي خاتم ايمان نداشته اند » و در مورد آن « دچار ترديد و شك » بوده اند . اگر چه نسبت به خدا ، ايمان داشته اند .
چند روايت معتبره را در اين زمينه مورد بررسي قرار مي دهيم ؛
الف ) در مورد « مرجون لأمرالله » در روايتي معتبره ، آمده است ؛ « آنان كساني اند كه اسلام را ظاهرا پذيرفته اند ، خدا را به يگانگي پذيرفته ولي ايماني به بقيه ي امور ندارند تا مؤمن شمرده شوند و البته چيزي را انكار هم نمي كنند تا كافر شمرده شوند » .
( ُاحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ قَالَ قَوْمٌ كَانُوا مُشْرِكِينَ فَقَتَلُوا مِثْلَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ثُمَّ إِنَّهُمْ دَخَلُوا فِي الْإِسْلَامِ فَوَحَّدُوا اللَّهَ وَ تَرَكُوا الشِّرْكَ وَ لَمْ يَعْرِفُوا الْإِيمَانَ بِقُلُوبِهِمْ فَيَكُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَتَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ لَمْ يَكُونُوا عَلَى جُحُودِهِمْ فَيَكْفُرُوا فَتَجِبَ لَهُمُ النَّارُ فَهُمْ عَلَى تِلْكَ الْحَالِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ - كافي 2 / 407 روايت شماره ي 1 . در روايت شماره ي 2 نيز همين مضمون با اندك تفاوتي در عبارات ، گزارش شده است ) (3).
اين گروه ، نه ايمان به پيامبر خدا و آموزه هاي شريعت دارند و نه ادعاي پيامبري و ازجانب خدا بودن آن ها را انكار مي كنند . بنا بر اين ، نه مؤمن اند و نه كافر ، بلكه در حد فاصل اين دو گروه قرار مي گيرند .
ب ) در مورد « مؤلفة قلوبهم » نيز روايات معتبره اي وجود دارند كه بر « عدم ايمان و كفر » ايشان تأكيد مي كنند . گزارش زرارة از امام باقر (ع) مي گويد ؛ « آنان گروهي اند كه خدا را به يگانگي پذيرفته اند و از عبادت غير خدا پرهيز مي كنند ولي نبوت محمدبن عبدالله (ص ) را نپذيرفته اند . پيامبر خدا اين افراد را مورد مهرباني قرار داده و انديشه هاي خويش را به آنان آموزش مي داد تا آنان آگاهي يافته و حقيقت را بشناسند » .
(مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ رَجُلٍ جَمِيعاً عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لَمْ تَدْخُلِ الْمَعْرِفَةُ قُلُوبَهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَتَأَلَّفُهُمْ وَ يُعَرِّفُهُمْ لِكَيْمَا يَعْرِفُوا وَ يُعَلِّمُهُمْ - الكافي 2 / 411 ) .
پ ) مشابه اين گزارش را در روايت شماره ي 5 همين باب از كتاب « كافي » نيز مي توان ديد . البته روايت ديگري نيز با همين مضمون وجود دارد ( شماره ي 2 ) كه در آن به مسأله ي « شك » تصريح كرده است . در اين روايت از قول امام باقر ( با سند صحيح ) آمده است ؛ « آنان گروهي اند كه شهادت به يگانگي خدا و نبوت محمد بن عبدالله (ص) داده اند ولي در اين مطلب دچار شك و ترديدند و در مورد احكامي كه از سوي پيامبر خدا آورده شده نيز دچار شك و ترديدند » .
(هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ص وَ هُمْ فِي ذَلِكَ شُكَّاكٌ فِي بَعْضِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ ص – الكافي 2 / 411 ) (4) .
ت ) در همين باب گزارشاتي از ائمه ي هدي (ع) در مورد « تعداد اين گروه » آمده است كه با ديده ي اعتبار بايد به آن نگريست و آن را نمونه ي واقعي « جامعه ي اسلامي عصر حضور ائمه » دانست ، عصري كه شاخصه ي آن « امكان دستيابي به حجت الهي براي مردم » ( لااقل براي محققان و پژوهشگران ) بود .
در اين خصوص از امام صادق (ع) نقل شده است كه ؛ « مؤلفة قلوبهم ، بيش از دو سوم مردم را تشكيل مي دهند » ( هُمْ أَكْثَرُ مِنْ ثُلُثَيِ النَّاسِ ) (5) و از امام باقر (ع) نقل شده است كه ؛ « آنان در هيچ دوره اي از دوره هاي گذشته ، بيش از امروز نبوده اند » ( مَا كَانَتِ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَطُّ أَكْثَرَ مِنْهُمُ الْيَوْمَ ) (6).
يعني « در عصري كه امكان كشف حقايق شريعت از طريق حجج ظاهر الهي وجود داشت ، بيش از دو سوم مردم را اين گروه تشكيل مي دادند » . آيا در عصر ما ( كه امكان دستيابي به حجت ظاهر الهي موجود نيست ) اين عدد افزايش يافته و مي يابد يا كاهش نشان داده و خواهد داد ؟!
نتيجه ي بحث شك
از مجموع گزارشات صادقانه ي ائمه ي هدي (ع) در خصوص مسلمانان و شهروندان جامعه ي اسلامي در عصر حضور پيامبر خدا (ص) و اولياء او (ع) آشكار مي گردد كه ؛ « اكثر مسلمانان اسمي در همه ي زمان ها ، جزء مستضعفان و مؤلفة قلوبهم بوده و گرايشات شرعي آنان با شك و ترديد همراه بوده است » .
نه خبر چنداني از يقين بوده است و نه اين « گرايش هاي شكاكانه به انديشه هاي ديني » مانع زندگي بشري بوده است . نه اهل ايمان با اين گرايش هاي شكاكانه بيگانه بوده اند و نه اكثريت مردم ، گرايش هاي خويش را پنهان مي كردند .
البته افرادي از متكلمان و فقيهان و برخي متعصبان متأثر از انديشه هاي ايشان در همان عصر بوده اند كه با گرايش هاي سخت گيرانه و ديدگاه هاي انحصارگرا به مقوله ي « ايمان و كفر » نگاه مي كردند و سعي بسياري در تئوريزه كردن آن ( با استناد به برخي آيات و روايات ) داشتند .
كار مفسران و معلمان آگاهي چون ائمه ي هدي (ع) تبيين و تفسير حقايق قرآن و وحي بود و طبيعتا در برابر هرگونه برداشت غير واقعي پيروان خويش از متون اوليه ي شريعت واكنش نشان داده و آنان را به حقيقت مقاصد و حد و رسم موضوعات مورد نظر شريعت آگاه مي كردند .
تأكيد بيش از حد ائمه ي هدي (ع) بر « عدم كفر آناني كه دچار شك مي شوند » با توجه به گرايش هاي خوارج گونه اي كه « ارتكاب برخي گناهان را موجب كفر يا شرك ( در برابر ايمان ) مي دانستند » نشانگر اهميت اين موضوع بود . اهميتي كه ناشي از دغدغه ي « اقدامات خشونت بار غير شرعي برخي پيروان شريعت به نام دفاع از شريعت » در برابر آدمياني بود كه عقلا و شرعا هيچگونه مسئوليتي در برابر شك خويش نداشتند ، چرا كه شك آنان ، امري غير اختياري بود و نه با تهديد و اكراه اهل ايمان ، درمان مي پذيرفت و نه بدون دليل و برهان ، امكان تغيير وضعيت را داشتند .
رواج مجدد رويكرد هاي خشونت بار و ديدگاه هاي خوارج گونه در تقسيم مردم به دو گروه « مؤمن و كافر » و عدم پذيرش موجوديت « گروه هاي ميانه و دچار شك » نگراني هاي ائمه ي هدي (ع) را بخوبي توجيه مي كند . گويي آنان از رواج اين نظريات و تصورات در ميان پيروان خويش ( شيعيان ) نگران بودند .
متأسفانه آنچه نبايد اتفاق مي افتاد ، محقق شد . فقه شيعه ، تحت الشعاع انديشه هاي خوارج گونه ي برخي عالمان اشعري مسلك اهل سنت قرار گرفت و گروهي اندك از عالمان شيعي ، همچون « اخباريان » زمام فقه شيعه را در دست گرفتند و « رويكرد بي توجهي به حق الناس را با تصور غير واقعي عنايت كامل به حق الله » بر اكثريت فقيهان اصولي شيعه ، تحميل كردند و با پشتوانه ي احساسات برانگيخته ي متعصبان ، آن را به روندي كه غير قابل تغيير مي نمايد ، تبديل كردند . البته اين نمايش غير واقعي ، نبايد سبب سكوت و سكون و عدم تلاش عالمان ، براي تغيير و بازگشت به مباني انديشه ي ائمه ي هدي (ع) گردد ، چرا كه امكان منطقي آن كاملا وجود دارد و متون معتبر اوليه ي شريعت نيز شديدا آن را تأييد مي كند .
از مجموع بررسي آيات وروايات معتبره ( متون اوليه ي شريعت ) آشكار مي شود كه ؛
1- شك ، امري غير اختياري است .
2- در امور غير اختياري ، وضع و تشريع هيچ حكمي ، معقول و مشروع نيست .
3- اكثريت مردم در مورد امور نظري و انديشه هاي مختلف كلامي و حقوقي ، اهل درك علمي مسائل نيستند و در نتيجه نسبت به آن انديشه ها ، رويكردي ترديد آميز و همراه با شك داشته و دارند .
4- بنا بر اين مقدمات ، موضوع « شك » اساسا در بحث « ارتداد » مطرح نيست و مشمول اين موضوع نمي شود ، چرا كه « تخصصا » از بحث خارج است .
ادامه دارد ...
احمد قابل ...................... 21 آذر 1384 ........................ 12 دسامبر 2005 ......................... مشهد
*******************************************
پاورقي ها ؛
1= عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سُلَيْمٍ مَوْلَى طِرْبَالٍ قَالَ حَدَّثَنِي هِشَامٌ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ قَالَ : قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : النَّاسُ عَلَى سِتَّةِ أَصْنَافٍ . قَالَ قُلْتُ : أَ تَأْذَنُ لِي أَنْ أَكْتُبَهَا ؟ قَالَ : نَعَمْ . قُلْتُ : مَا أَكْتُبُ ؟ قَالَ : اكْتُبْ ، أَهْلَ الْوَعِيدِ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ أَهْلِ النَّارِ . وَ اكْتُبْ ، وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً . قَالَ قُلْتُ : مَنْ هَؤُلَاءِ ؟ قَالَ : وَحْشِيٌّ مِنْهُمْ . قَالَ : وَ اكْتُبْ ، وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ . قَالَ : وَ اكْتُبْ ، إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا . لَا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً إِلَى الْكُفْرِ وَ لَا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا إِلَى الْإِيمَانِ- فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ . قَالَ : وَ اكْتُبْ ، أَصْحَابَ الْأَعْرَافِ . قَالَ قُلْتُ : وَ مَا أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ ؟ قَالَ : قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَ سَيِّئَاتُهُمْ فَإِنْ أَدْخَلَهُمُ النَّارَ فَبِذُنُوبِهِمْ وَ إِنْ أَدْخَلَهُمُ الْجَنَّةَ فَبِرَحْمَتِهِ . ( الكافي 2 / 381 ) .
2= الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ مُثَنًّى عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الدِّينِ الَّذِي لَا يَسَعُ الْعِبَادَ جَهْلُهُ ؟ فَقَالَ : الدِّينُ وَاسِعٌ وَ لَكِنَّ الْخَوَارِجَ ضَيَّقُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ مِنْ جَهْلِهِمْ . قُلْتُ : جُعِلْتُ فِدَاكَ ، فَأُحَدِّثُكَ بِدِينِيَ الَّذِي أَنَا عَلَيْهِ ؟ فَقَالَ : بَلَى . فَقُلْتُ : أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ الْإِقْرَارَ بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ أَتَوَلَّاكُمْ وَ أَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ مَنْ رَكِبَ رِقَابَكُمْ وَ تَأَمَّرَ عَلَيْكُمْ وَ ظَلَمَكُمْ حَقَّكُمْ . فَقَالَ : مَا جَهِلْتَ شَيْئاً هُوَ وَ اللَّهِ الَّذِي نَحْنُ عَلَيْهِ . قُلْتُ : فَهَلْ سَلِمَ أَحَدٌ لَا يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ ؟ فَقَالَ : لَا ، إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ . قُلْتُ : مَنْ هُمْ ؟ قَالَ : نِسَاؤُكُمْ وَ أَوْلَادُكُمْ . ثُمَّ قَالَ : أَ رَأَيْتَ أُمَّ أَيْمَنَ ؟ فَإِنِّي أَشْهَدُ أَنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مَا كَانَتْ تَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ . ( الكافي 2 / 405 ) .
3= عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ الْوَاسِطِيِّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع : الْمُرْجَوْنَ ، قَوْمٌ كَانُوا مُشْرِكِينَ فَقَتَلُوا مِثْلَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَرٍ وَ أَشْبَاهَهُمَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ . ثُمَّ إِنَّهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ دَخَلُوا فِي الْإِسْلَامِ ، فَوَحَّدُوا اللَّهَ وَ تَرَكُوا الشِّرْكَ وَ لَمْ يَكُونُوا يُؤْمِنُونَ فَيَكُونُوا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَتَجِبَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ لَمْ يَكْفُرُوا فَتَجِبَ لَهُمُ النَّارُ فَهُمْ عَلَى تِلْكَ الْحَالِ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ . ( الكافي 2 / 407 ) .
4= عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ : سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ؟ قَالَ : هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَعَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ ص وَ هُمْ فِي ذَلِكَ شُكَّاكٌ فِي بَعْضِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ ص ، فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِيَّهُ ص أَنْ يَتَأَلَّفَهُمْ بِالْمَالِ وَ الْعَطَاءِ لِكَيْ يَحْسُنَ إِسْلَامُهُمْ وَ يَثْبُتُوا عَلَى دِينِهِمُ الَّذِي دَخَلُوا فِيهِ وَ أَقَرُّوا بِهِ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص- يَوْمَ حُنَيْنٍ تَأَلَّفَ رُؤَسَاءَ الْعَرَبِ مِنْ قُرَيْشٍ وَ سَائِرِ مُضَرَ مِنْهُمْ أَبُو سُفْيَانَ بْنُ حَرْبٍ وَ عُيَيْنَةُ بْنُ حُصَيْنٍ الْفَزَارِيُّ وَ أَشْبَاهُهُمْ مِنَ النَّاسِ ، فَغَضِبَتِ الْأَنْصَارُ وَ اجْتَمَعَتْ إِلَى سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ فَانْطَلَقَ بِهِمْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص بِالْجِعْرَانَةِ ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللَّهِ ، أَ تَأْذَنُ لِي فِي الْكَلَامِ ؟ فَقَالَ : نَعَمْ . فَقَالَ : إِنْ كَانَ هَذَا الْأَمْرُ مِنْ هَذِهِ الْأَمْوَالِ الَّتِي قَسَمْتَ بَيْنَ قَوْمِكَ شَيْئاً أَنْزَلَهُ اللَّهُ ، رَضِينَا وَ إِنْ كَانَ غَيْرَ ذَلِكَ ، لَمْ نَرْضَ . قَالَ زُرَارَةُ : وَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ : فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص : يَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ ، أَ كُلُّكُمْ عَلَى قَوْلِ سَيِّدِكُمْ سَعْدٍ ؟ فَقَالُوا : سَيِّدُنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ . ثُمَّ قَالُوا فِي الثَّالِثَةِ : نَحْنُ عَلَى مِثْلِ قَوْلِهِ وَ رَأْيِهِ . قَالَ زُرَارَةُ : فَسَمِعْتُ- أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ : فَحَطَّ اللَّهُ نُورَهُمْ وَ فَرَضَ اللَّهُ لِلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ سَهْماً فِي الْقُرْآنِ. ( الكافي 2 / 411 ) .
5= عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع : يَا إِسْحَاقُ ، كَمْ تَرَى أَهْلَ هَذِهِ الْآيَةِ-، فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ يَسْخَطُونَ ؟ قَالَ : ثُمَّ قَالَ : هُمْ أَكْثَرُ مِنْ ثُلُثَيِ النَّاسِ . ( الكافي 2 / 412 ) .
6= عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ رَجُلٍ قَالَ : قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع : مَا كَانَتِ الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ قَطُّ أَكْثَرَ مِنْهُمُ الْيَوْمَ وَ هُمْ قَوْمٌ وَحَّدُوا اللَّهَ وَ خَرَجُوا مِنَ الشِّرْكِ وَ لَمْ تَدْخُلْ مَعْرِفَةُ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص قُلُوبَهُمْ وَ مَا جَاءَ بِهِ فَتَأَلَّفَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ تَأَلَّفَهُمُ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص لِكَيْمَا يَعْرِفُوا . ( الكافي 2 / 412 ) .
پستها
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر